Dawne nazwy miejscowości

Haleczow (1477), Halazow (1558, 1560), Halanow, Halanaw (1560), Holatsch, Halatsch (1580, 1631, 1641), Hallatsch (1747-1930), Hallgrund (1930-1945), Hałacz, Gołaczów (po 1945).

 

Etymologia nazwy wsi

Dawną, historyczną nazwę wsi Haleczow utworzono zapewne od morawskiej nazwy osobowej Haleśow Z kolei polscy etymolodzy wywiedli historyczną nazwę miejscowości od zbliżonej z nią fonetycznie, ale innej znaczeniowo polskiej nazwy osobowej Gołacz, wystepującej w Małopolsce i w okolicach Siedlec. Przed 1930 r. dawną nazwę wsi Hallatsch zamieniono, zachowując jej część, na niemiecką nazwę Hallgrund. Obecne miano wsi, utworzono po 1945 r. przy wykorzystaniu polskiej nazwy osobowej Gołacz.

 

Historia wsi i dóbr

Pierwsza wzmianka o wsi, należącej wówczas do dóbr homolskich pochodzi z 1477 r. Nie wiadomo jednak jaką genezę miał Gołaczów. Mógł on powstać jako wieś rolnicza lub też założono go jako wieś górniczą. Sugerują to przekazy, że w jego okolicy eksploatowano niewielkie złoża hematytów. Górnictwo to jednak upadło. Do 1595 r. Gołaczów należał do dóbr homolskich, a później do królewskich dóbr kameralnych. Po 1650 r., a może nawet w 1684 r. miejscowość ta wraz nabytymi wówczas wieloma innymi wsiami powiększyła majętność szczytniańską, a od lat czterdziestych XIX w. wchodziła w skład wydzielonych z niej dóbr łężyckich. Gołaczów należał do parafii w Lewinie Kłodzkim.
Stosunki własnościowe na terenie wsi znane są od 1574 r. Wówczas odnotowano we wsi 26 gospodarstw zagrodniczych. W 1747 r. wymieniono 5 kmieci oraz 28 zagrodników i chałupników. Z kolei w tabelach podatku gruntowego z 1765 r. nie odnotowano już kmieci, ale wzmiankowano 21 zagrodników, 10 ludzi wolnych (od pańszczyzny) i 5 chałupników i komorników. Ogólna liczba gospodarstw wzrosła w XVIII stuleciu do 38.
Gołaczów był stosunkowo małą wsią (zagrodniczo-chałupniczą), początkowo głównie rolniczą. W 1580 r. czynne tu były dwa młyny zbożowe. W 2 poł. XVIII w. znaczącym źródłem dochodów dla mieszkańców Gołaczowa było rzemiosło, w roku 1765 zajmowało się nim 30 osób. Od XVIII stulecia nastąpił rozwój płóciennictwa, we wsi pracowano na 33 krosnach. Tkactwem zajmowała się więc większość jej ludności. Po upadku płóciennictwa na początku XIX w nadal działali we wsi tkacze, użytkujący w 1830 r. 42 krosna. Do 1845 r. ich liczba zmalała do 30 a tkacze produkowali wyroby bawełniane. Przemysł reprezentowało młynarstwo i przemysł drzewny.
Przez XIX w. znacznie wzrastała liczba mieszkańców Gołaczowa, a największy swój poziom osiągnęła ok. 1885 r. (270 osób). Później miał miejsce powolny spadek liczby ludności wsi. W okresie międzywojennym ludność wsi nie utrzymywała się już z rolnictwa, ale raczej z rzemiosła, usług, handlu i obsługi ruchu turystycznego. Mieszkali też w Gołaczowie właściciele budynków i parcel. Dzięki malowniczemu położeniu wieś ta stała się letniskiem. Powstała gospoda z miejscami noclegowymi. W latach 1934-1937 dołączono do Gołaczowa Żyznów.

 

Układ przestrzenny wsi

Gołaczów położony jest na wysokości około 590—680 m n.p.m., przy lokalnej drodze z Jeleniowa do Łężyc (i dalej do Szczytnej). Rozlokowany został w malowniczej i głębokiej dolinie potoku, lewego dopływu Dańczówki, ujętej od północy Wzgórzami Darnkowskimi, a od południa – Wzgórzami Lewińskimi z Grodźcem i Średnią Kopą. Rozproszone zabudowania wsi skupione są w zachodniej, płytszej części doliny potoku. Gołaczów otaczają lasy. Zboczem Wzgórz Lewińskich, na południe od wsi przebiega serpentynowa linia kolejowa.
Około połowy XVIII wieku Gołaczów o układzie łańcuchowym miał taki sam zasięg jak i obecnie i tworzył z Dańczowem, Darnkowem, Żyznowem i Kulinem jeden zespół osadniczy. Siedlisko Gołaczowa było zwarte i jednolite a osią układu była droga z Dańczowa do Kulina. We wsi znajdował się też młyn. Około 1824 r. wykształcony już był obecny, zasadniczy układ. W końcu XIX w. rozerwane zostały przestrzenne powiązania Gołaczowa z Kulinem, ze względu na zaniknięcie części zabudowy Kulina.

 

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. zabudowa wsi była bardziej zagęszczona niż obecnie. Z kolei na mapie z 1824 r. przedstawiono ją jako rozproszoną i skromną, głównie z budynkami sytuowanymi kalenicowo względem wiejskiej drogi. Podobnie prezentowała się w końcu XIX w.
Obecna zabudowa Gołaczowa powstała w XIX w. Współcześnie uległa częściowemu zniszczeniu ze względu na wyburzenia lub też radykalne przebudowy.
Zabudowę Gołaczowa tworzą teraz domy mieszkalno-gospodarcze, gdyż drewnianą dzwonnicę alarmową, stojąca przy domu nr 14, przeniesiono do skansenu w Pstrążnej. Stylowa zabudowa wsi w porównaniu z innymi miejscowościami gminy Lewin Kłodzki jest najbardziej zróżnicowana. Tworzy ona interesujący zespół regionalnego budownictwa. Większość jednokondygnacjowych budynków jest murowana, rzadziej występują domy drewniano-murowane (z oszalowanymi szczytami) oraz drewniane. Obok więc najprostszego i tradycyjnego typu budynku mieszkalno-gospodarczego, nakrytego dachem dwuspadowym z wysuniętym okapem występują też domy z gankami (na poziomie przyziemia). Zachowały się też dwa budynki z izbą krzyżową. W Gołaczowie znajduje się też jedyny na terenie gminy dom o konstrukcji szkieletowej, powstały na pocz. XX w.
Przy domu nr 14 zachowany jest kamienny krucyfiks z 2 poł. XIX w. Drugi, podobny stoi przy drodze z Gołaczowa do Kulina. Obsadzony jest dwiema lipami srebrnymi formowanymi w kule.

 

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Gmina wiejska Instytucje publiczne i przemysł
Rok Areał Domy Ludność
1580       2 młyny zbożowe
1789     215 2 młyny, 33 krosna (produkcja płótna)
1830   34 161 szkoła (prowizoryczna), 42 krosna
1845   37 206 2 młyny, 30 krosien, tartak
1857     250  
1867     234 młyn
1871   39 198  
1885 254 50    
1895   49 224  
1905   44 193  
1910     152  
1933     248 gospoda

 
Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.