Dawne nazwy miejscowości

Yankow? (1477), Yarkow, Jaikon (1560), Iharkowe (1602), Jarcker (1631), Iarkowa (1641). Iarcker (poł. XVIII w.),Jaercker (1765), Jarker (1778), Jarker (1787), Jarken (1824), Jaerker (1865), Jarker (1910-1945). Jarków, Jarków (po 1945).

 

Etymologia nazwy wsi

Za najstarszą nazwę wsi Klemenz uznał nazwę Yankow, którą odniósł również do Dańczowa ( niekonsekwencja wynikała z niezgodności niemieckich historyków, co do właściwego zapisu nazwy wsi w doku­mencie z 1477 r. Yankow lub Dankow. Dlatego też nazwa ta mogła bywała łączona z jedną lub z drugą wsią, Dańczowem lub Jarkowem)
Przypuszczał, że nazwa ta powstała przez zniekształcenie właściwego miana Jarków i wymianę litery r na n. W XVI w. występowała inna jeszcze wersja nazwy wsi z końcówką -ow a w 1631 r. – wersja z końcówką -er. Do tej ostatniej odnieśli się Mader, jak i Klemenz, którzy byli zgodni, że nazwę miejscowości (o charakterze topograficznym) można wywieść od słowiań­skiego słowa jarek (rów), a nie od wyrazu jarkov, oznaczającego miejsce występowania rowów, lub miejscowość usytuowaną w wąwozie. Polscy etymolodzy natomiast odnoszą się do starszej wersji miana wsi (z końcówką -ow) i uważają, że ma ona charakter patronimiczny i odnosi się ona do polskiej nazwy osobowej Jarków. Tak też współcześnie nazwano wieś.

 

Historia wsi i dóbr

Perlbach cytując dokument z 1477 r.. dotyczący dóbr homolskich, wymienił wśród wielu należących do nich miejscowości także wieś Yarkow. Natomiast w tym samym dokumencie, cy­towanym (w oryginalnym brzmieniu) w dziele Grunhagena i Markgrafa nie występuje miejscowość Yarkow, ale Yankow, nota bene nie identyfikowana z Jarkowem. Dlatego też trudno obec­nie stwierdzić, czy Jarków powstał jeszcze przed 1477 r., czy też później. Niezależnie od tego miejscowość należała zapewne do 1595 r. do dóbr homolskich a następnie — do kameralnych. W 1 poł. XVII w., może w 1684 r. nabył ją wraz z siedmioma innymi wsiami właściciel ma­jętności jeleniowskiej. W jej ramach Jarków znajdował się jeszcze w 1845 r. Wieś należała do parafii w Lewinie.
Od końca XVI w. znane są stosunki własnościowe w Jarkowie, gdyż wówczas 4 łany oraz 12 i 1/2 pręta podzielone były na 16 parcel. W 163 1 r., w czasie wojny trzydziestoletniej osiem z nich zasiedlało 6 kmieci i 2 zagrodników, a w 1684 r. — 6 kmieci i 12 zagrodników. Niewiele inaczej sytuacja wyglądała w 1747 r., gdy we wsi wymieniono 8 kmieci a także 15 zagrodników i chałupników. Z kolei w latach 1765-1789 znajdowały się w Jarkowie 4 gospodarstwa kmiece oraz 19-21 gospodarstw zagrodniczych i chałupniczych.
Jarków był więc małą wsią z nielicznymi gospodarstwami kmiecymi, początkowo głównie rolniczą. Ludność wsi zajmowała się także rzemiosłem, i w 1765 r. odnotowano we wsi 15 rzemieślników. W końcu XVIII stulecia rozwinęło się w Jarkowie płóciennictwo. Użytkowano tu 23 krosna. Tkactwem płótna zajmowała się więc znaczna ludności wsi. Mimo tego, że daleko za­krojony, międzynarodowy handel płótnem zakończył się na początku XIX w. tkacze nadal dzia­łali. Co więcej w I poł. XIX stulecia wzrosła liczba krosien a tkacze przerzucili się na produkcję wyrobów bawełnianych. W tym okresie w Jarkowie czynnych było 36 warsztatów, w tym 22 krosna i 14 warsztatów przędzalniczych (lnu). Poza tym lokalny prze­mysł reprezentowało tylko młynarstwo. Przez XIX w. wzrastała liczba mieszkańców Jarkowa, która największy swój poziom osiągnęła ok. 1867 r. (180 osób). Później miał miejsce powolny, ale systematyczny spadek liczby ludności wsi. W okresie międzywojennym mieszkańcy Jarkowa czerpali środki utrzymania w małym stopniu z rolnictwa, a z dawnych warstw ludności wiejskiej wymieniono tylko zagrodników (Gartner i Feldgartner). Z rzemiosła i usług żyły (wraz z rodzi­nami) 4 osoby, a z pracy najemnej – jedna. Inne rodziny utrzymywały się z obsługi ruchu tury­stycznego, handlu oraz z innych zawodów. Ponadto mieszkali we wsi właściciele pól uprawnych, dóbr (nieszlacheckich), domów i gospody. Mimo malowniczego położenia, usytuowania na szla­ku turystycznym w czeskie Góry Orlickie i istnienie gospody Jarków nie stał się nigdy wsią letni­skową.

 

Układ przestrzenny wsi

Jarków położony jest przy lokalnej drodze z Lewina, obecnie ślepej, a w przeszłości wiodą­cej do wsi Borova w Czechach. Wieś usytuowana w południowo-zachodniej partii Wzgórz Le­wińskich, na łagodnych stokach Ptasznicy opadających ku Obniżeniu Kudowy. Siedlisko wsi rozplanowane jest w dwóch, łączących się ze sobą płytkich dolinach zawierających cieki wodne zasilające Bystrą przepływającą przez Lewin oraz Jeleniów. Jarków leży na wysokości około 450-520 m n.p.m, i wyraźnie dzieli się na dwie części, północno-wschodnią, rozlokowaną na stokach o łagodniejszym spadku oraz drugą, wyżej położoną, południowo-zachodnią, wypełnia­jącą wąską dolinę potoku. Miejscowość otaczają głównie użytki rolne i małe lasy.
Około poł. XVIII w. Jarków (o układzie łańcuchowym) był od północy (od strony Lewina) nieco mniejszy niż obecnie, a jego siedlisko było zwarte i jednolite. Oś układu stanowiła droga z Lewina do Borovej w Czechach, a ponadto we wsi znajdował się młyn. Otoczenie Jarkowa było praktycznie wylesione. Około 1824 r. wykształcony już był obecny, zasadniczy układ dróg, a sa­mą wieś powiększono w kierunku północnym (w stronę Lewina). Dominował co prawda dawny układ łańcuchowy, ale też wzbogacany był już w XIX w. elementami układu wielodrożne­go. Siedlisko wsi było jeszcze wówczas jednolite. Do 1865 r. zostało ono jednak znacznie zredu­kowane do parcel z zagrodami. Poza tym pojawiła się nowa zabudowa na stoku Ptasznicy, na wysokości wyżej położonej, południowo-zachodniej partii Jarkowa. Obecnie zabudowa ta zani­kła, ale czytelny jest dawny układ miejscowości (w wersji z XIX w.), której siedlisko ograniczono do działek budowlanych.
W poł. XVIII w. zabudowa wsi była zróżnicowana i zagęszczona a na mapie z 1824 r. przedstawiono ją jako rozproszoną, ze skromnymi budynkami sytuowanymi kalenicowo wzglę­dem wiejskich dróg. Obecnie istniejąca zabudowa wsi powstała w XIX w. Współcześnie uległa częściowemu zniszczeniu ze względu na wyburzenia, lub też radykalne przebudowy. Dominuje najprostszy i tradycyjny typ budynku mieszkalno-gospodarczego, jedno-kondygnacjowego nakrytego dachem dwuspadowym. Większość budynków jest murowana, rza­dziej występują domy drewniano-murowane z oszalowanymi szczytami i drewniane. Wystroje elewacji domów są bardzo skromne, najczęściej bezstylowe. Niekiedy tylko występują tynkowe podziały ramowe. Wyróżniają się cztery domy. Jeden ze starszych (nr 8), z 1 poł. XIX w. nakryty wysokim dachem naczółkowym. Drugi z domów (nr 12), zbudowany w XIX w., choć jednokondygnacyjny, nawiązuje do charakteru okazałych domów kmiecych. Trzeci z budynków (nr 7) wzniesiony w 1914 r. i ożywiony podwyższonym ryzalitem środkowym reprezentuje ów­czesne budownictwo użytkowe z charakterystycznym wystrojem elewacji, wykonanym z cegły i wyeksponowanym na tle tynku. I w końcu czwarty z domów (nr 13), który uzyskał swój obecny kształt w 1910 r. reprezentuje budownictwo związane z turystyką. Wystrój elewacji nawiązuje do secesji.
We wsi i w jej najbliższej okolicy znajdują się kapliczki i krzyże przydrożne. Przy wjeździe do wsi od strony Lewina wznosi się murowana, tynkowana kapliczka słupowa (z końca XIX w.) z niszą o łuku odcinkowym, nakryta dwuspadowym daszkiem i ozdobiona neobarokową płyciną. Flankują ją dwie lipy srebrne strzyżone w kulę. Druga kapliczka słupowa, znajdująca się przy jednej z lokalnych dróg, zbudowana na przełomie XIX i XX w. lub ok. 1915 r. bliska jest stylistycznie domowi nr 7. Jest to odcinek muru z niszą o łuku odcinkowym, zwieńczony trójkąt­nym szczytem. Tynkowane elewacje zdobione podziałami z cegły. W niszy kapliczki drewniany krucyfiks.
Naprzeciwko domu nr 8 stoi kamienny krucyfiks z 2 poł. XIX w. z metalową figurą Ukrzy­żowanego. Natomiast przy drodze do domu nr 7 znajduje się neobarokowy kamienny krucyfiks (1897) z Grupą Ukrzyżowania i odlewanymi figurami Matki Boskiej i św. Jana. Jest interesujący ikonograficznie, gdyż zestawiono typologicznie niosący śmierć grzech pierworodny człowieka (pień opleciony przez węża ustawiony na kopcu kamieni ozdobionym motywem czaszki) i zba­wienie (scena Ukrzyżowania).

 

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych
 

Gmina wiejska Instytucje publiczne i przemysł
Rok Areał Domy Ludność
1789   26 140 młyn. 23 krosna (produkcja płótna)
1816     107  
1830   23 133 młyn. 22 krosna i 14 warsztatów przędzalniczych lnu
1857     150  

 
 
Do współczesnych atrakcji Jarkowa można zaliczyć Japoński Ogród ze wspaniałą roślinnością oraz Ekologiczne Gospodarstwo produkujące wyroby z aroni.
 
Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.