Dawne nazwy miejscowości

Geylenaw, Geylnaw (1350, 1355), Kelnow (1477, 1558), Kielnaw, Kellenow (1560), Gelnaw (1580), Gelnau (1620), Gelenaw (1631), Gialenau (1641), Galenau (ok. 1730), Goellenau (ok. 1750), Gallenau (1778, 1787), Gellenau (1747-1945), der Gellenai, Gaalnei (gwarowe wersje nazw sprzed 1945 r.), Kielnów (1945), Jeleniów (po 1947).

 

Etymologia nazwy wsi

Ze względu na to, że niemieccy historycy i językoznawcy brali pod uwagę różne wersje po­chodzenia topograficznej nazwy wsi, jej etymologia nie przedstawia się jednoznacznie.
Mader i Klemenz uznali, że nazwa Kelnaw (z 1477 r.) została utworzona zapewne od sło­wiańskiego słowa „jelenow” oznaczającego miejsce występowania jeleni, zwłaszcza, że jeszcze w XVIII w. polowano na nie w pobliżu miejscowości.
W latach trzydziestych XX w. do tej samej wersji nazwy – Kelnaw odniósł się Graebisch, który wywiódł ją od słowiańskiego słowa „kaline” (krzew kaliny). Poza tym badacz ten anali­zując nazwy wsi z połowy XIV w. jak np. Geylenaw i Geylnaw skojarzył je z inną nazwą śląskiej miejscowości Gohlenau koło Wałbrzycha. Geilenau oznaczałoby więc łąkę z bujną roślinnością. Poparł on swój wywód zachowaniem (do XX w. włącznie) w gwarze mieszkańców Jeleniowa i okolic, a także w Oleśnicach w Orlickych horach wersji nazwy wsi: Gailnaa, der Gellenai i Gaalnei. Nazwę Jelenow uważał za wtórną czeską.
Polscy etymolodzy poszli tropem Madera oraz Klemenza i uznali, że pierwotna nazwa wsi brzmiała Jelenin, a dopiero później nastąpiła zamiana spółgłoski „j” na „g”. Do tej etymologii nawiąązuje obecna nazwa miejscowości.

 

Historia wsi i dóbr

Miejscowość wzmiankowana była po raz pierwszy w r. 1350 r., w związku ze znajdującymi się tu rycerskimi dobrami. Nie wiadomo, czy włości te później zaginęły, czy też na ich terenie powstał folwark wchodzący w skład dóbr homolskich. W czasach nowożytnych i później wieś należała do parafii w Lewinie.
W 2 połowie XVI w. wieś tworzyło 16 posesji wydzielonych na 7 łanach i 7 prętach. Zamiesz­kiwało je w latach 1574-1631 r. od 13 do 14 kmieci i od 2 do 9 zagrodników. Po wojnie trzydziestoletniej do 1684 r. liczba kmieci nie zmieniła się, zamiast natomiast warstwy zagrodników wymieniono chałupników (3). Dalsze zmiany w układzie warstw społecznych ludności Jeleniowa nastąpiły w latach 1747-1765, gdyż wymieniono wówczas tylko 7-9 kmieci i 44-45 zagrodników. Ponadto w 1765 r. wzmiankowano też 2 ludzi wolnych (od pańszczyzny) oraz 72 chałupników i komorników. Ok. 1789 r. obok kmieci (Dienstbauern) zobowiązanych do pańszczyzny wieś zamieszkiwało 63 zagrodników i chałupników. W Jeleniowie regulację stosunków społeczno-gospodarczych przeprowadzono w latach 1835-1844, 1850 i 1886. Zamieniano wówczas feudalne powinności ludności wiejskiej, pańszczyznę i płacone przez nią czynsze i opłaty na inne ekwiwalenty pieniężne, w tym wypadku na rentę amortyzacyjną, rozłożoną na 56 lat.
Jeleniów był w porównaniu z innymi wsiami obecnej gminy Lewin stosunkowo dużą wsią, początkowo kmiecią, porównywalną bardziej z Zakrzem i Słonem, położonymi przy tej samej drodze z Kłodzka do Nachodu. Wieś miała początkowo charakter rolniczy, ale już w 2 połowie XVIII w. liczni przedstawiciele uboższych warstw ludności wsi utrzymywali się z rzemiosła. Ok. 1765 r. wzmiankowano w Jeleniowie 50 rzemieślników a w końcu XVIII w. było ich więcej. Rzemiosło reprezentowali m.in. piekarz, rzeźnik, kowal, krawiec, szewc, cieśle oraz liczna grupa tkaczy użytkujących 53 krosna, gdyż właśnie w tym czasie (w końcu. XVIII stulecia) nastąpił rozkwit płóciennictwa. Tkactwem zajmowała się duża część ludności Jeleniowa. Oprócz tkaczy czynny był we wsi rzemieślnik trudniący się wzmacnianiem płótna. Ponadto właściciel tutejszych dóbr Franz Bernhard von Mutius użytkował 3 bielarnie oraz zbudował zakład wzmacniania płótna, magiel i farbiarnię. Okres gwałtownego rozwoju śląskiego płóciennictwa zakończył się na początku XIX w., ale mimo to nadal w Jeleniowie do 1845 r. pracowali tkacze i czynne były zakłady konieczne w procesie fabrykacji płótna i wyrobów bawełnianych. W latach 1830-1845 wzmiankowano 100-103 krosna, na których ok. 1845 r. produkowano tkaniny bawełniane oraz 4 krosna do produkcji wyrobów wełnianych. Dowodzi to, biorąc pod uwagę liczbę domów (91), że w niektórych z nich znajdowały się po dwa warsztaty. Ponadto we wsi czynne były 3 bielarnie, Hangehaus, magiel płócienny, zakład wzmacniania płótna. Prowadzono też handel towarami łokciowymi.
W latach 1789-1845 rozwijały się we wsi przemysł młynarski, propinacyjny (domowe go­rzelnia i browar, dominialny browar), drzewny (tartak) i produkcja materiałów budowlanych (cegielnia).
Do 1933 r. systematycznie, choć z okresami regresu, wzrastała liczba mieszkańców Jelenio­wa, i osiągnęła wówczas swój największy poziom ok. – 683 osoby. Później miał miejsce powolny, ale niewielki spadek liczby ludności wsi, a ustabilizowaniu ludnościowej sytuacji wsi sprzyjał zapewne wysoki stopień rozwoju lokalnego rzemiosła i przemysłu. W 2 połowie XIX w. czynna była w Jeleniowie duża tkalnia firmy „ Christian Dierig Ag” zatrudniająca około 1000 pracowników, utworzona na bazie starej tkalni założonej przez właścicieli dóbr na pocz. XIX stulecia. Istniał też we wsi duży tartak. W okresie międzywojennym z rolnictwa utrzymywało się 3 kmieci (Antheilbauer i Restbauer) oraz może 3 właścicieli dóbr kmiecych. Z pracy najemnej żyło (wraz z rodzinami) 60 osób, rzemiosła i usług – 30 osób wraz z 6 tkaczami. Prowadził swą działalność handlarz warzywami. Inne rodziny utrzymywały się z obsługi ruchu turystycznego (2 gospody), handlu i z innych zawodów, w tym wolnych. Wieś zamieszkiwało kilku urzędników, nauczycieli, właścicieli domów i parcel. Mimo tego, że Jeleniów był odwiedzany przez kuracju­szy z Kudowy, nie stał się wsią letniskową.
Jak już wspomniano Jeleniów należał do parafii w Lewinie. Dość późno, bo w latach 1695-1697 r. zbudowano we wsi prywatną kaplicę, w której dwa razy w roku odbywały się Msze. We wsi od 2 połowie XVII w. dominowali katolicy, dopiero w XIX stulecia odnotowano na jej terenie liczniejszą grupę ewangelików (ok. 30 osób). Szkoła katolicka dla Jeleniowa, Jerzykowic Wielkich i Dańczowa, założona została w 1821 r. Początkowo znajdowała się w starym, drewnianym budynku, który niedługo później zastąpiono nowym, murowanym, rozbudowanym w 1850 r. W XIX w. znajdowały się na terenie Jeleniowa siedziby urzędu lo­kalnej administracji (Amtbezirk także dla Jerzykowic Wielkich, Jarkowa i Dańczowa) oraz urzędu stanu cywilnego. W czasie II wojny światowej znajdowała się w Jeleniowie filia obozu koncentracyjnego w Rogoźnicy (Gross Rosen).
Po 1945 r. Jeleniów (do 1973 r. wieś gromadzka) został ponownie zasiedlony. Ze względu na dobre warunki glebowo-klimatyczne, położenie przy drodze krajowej (i jednocześnie między­narodowej) oraz blisko Kudowy wieś będąca praktycznie jej przedmieściem nie wyludniła się i ma ustabilizowaną sytuację ludnościową. Co więcej, miejscowość jest jedną z najludniejszych w okolicy a liczba jej mieszkańców nawet wzrasta.

 

Układ przestrzenny wsi

Jeleniów położony jest przy krajowej (i międzynarodowej) drodze z Kłodzka do przejścia granicznego Kudowa-Słone, przy odcinku tej drogi pomiędzy Lewinem Kłodzkim, a Kudową-Zakrzem Wieś rozlokowana jest na wysokości około 390 430 m n.p.m., w płytkiej dolinie poto­ku Bystrej, w niższej części Wzgórz Lewińskich i na ich granicy z Obniżeniem Kudowy. W cen­trum wsi wcina się od północy wylot doliny Dańczówki, wydzielony od zachodu skalistym i stromym zboczem wzniesienia sąsiadującego od północy z pałacowym parkiem, a od wschodu ze szczytem Wielki Kamień. Zabudowania wsi wypełniają całą dolinę potoku Bystrej, W dolinie Dańczówki rozciąga się pałacowy park, przechodzący dalej w bukowy las. Dalej natomiast w kierunku północno-zachodnim usytuowana jest rozlewnia wody mineralnej. Miejscowość ota­czają głównie użytki rolne, pokrywające łagodne wzgórza, porośnięte miejscami małymi lasami i zagajnikami.
Około połowy XVIII w. Jeleniów o układzie łańcuchowym miał podobny zasięg jak i obec­nie, a jego siedlisko było zwarte i jednolite. Osią układu była droga z Lewina Kłodzkiego do Nachodu. Wieś tworzyła wraz z Zakrzem i Słonem jeden zespół osadniczy. We wsi znajdowały się kościół, zespół dworski i trzy młyny. Około 1824 r. wykształcony już był obecny, zasadniczy układ dróg, a wieś zachowała swój dawny układ łańcuchowy. Siedlisko wsi było już wówczas rozczłonkowane na kilka części. Podobnie przedstawiała się wieś w końcu XIX w. Obecnie zachowany jest dawny układ wsi.

 

Kościół

Jeleniów należał do miejskiej parafii w Lewinie Kłodzkim i długo, bo prawie do końca XVII w. nie było we wsi budynku sakralnego. Obecny zbudowany został w latach 1695-1697 r. z ini­cjatywy właściciela tutejszych dóbr Johannesa Heinricha von Alten. Wzniósł on bowiem kaplicę wotywną w podzięce za uratowanie życia w nieszczęśliwym wypadku (stratowanie przez konia). Poświęcono ją w 1697 r. p.w. Trójcy Świętej. Później kaplica ta stała się kaplicą modlitewną (Andachtkapelle), w której dwa razy w roku, w święta Trójcy Świętej i Wszystkich Świętych od­prawiano Msze. Przy kaplicy jeszcze ok. poł. XIX w. znajdował się dom pustelnika-dzwonnika. Nie istniał już w okresie międzywojennym.
Dawna kaplica a obecnie kościół, utrzymana jest w stylu wczesnego baroku końca XVII w., operującego licznymi rozwiązaniami stosowanymi przez północnowłoskich budowniczych 2 połowie XVII w. Kościół reprezentuje najprostszy typ przestrzenny budynku sakralnego, ma symetrycznie i osiowo kształtowany rzut z dwiema symetrycznymi przybudówkami przy prezbiterium. Tak więc architektura kościoła, choć skromna, wykazuje starania jej budowniczego (lokalnego) o nawiązanie (w przypadku fasady) do okazałych fasad ówczesnych świątyń miejskich. Niewykluczone, że pierwotnie nisze w fasadzie były puste, ale można też przyjąć, iż mogły być wypełnione podobnie jak dziś wizerunkami świętych wyciętymi, z oszczędności kosztów, z desek i malowanymi. Kościół po 1945 r. był w znacznym stopniu zniszczony. Odbudowano go w latach 1948-1950 i remontowano w r. 1978 oraz w 2012r.
Kościół filialny Św. Trójcy usytuowano w centrum wsi, na zadrzewionym, niewysokim wzniesieniu ograniczającym dolinę Dańczówki od wschodu. Od wschodu kościół w Jeleniowie sąsiaduje z pałacem, siedzibą dawnych rodów szlacheckich takich jak  do roku 1597- 1721 był w posiadaniu rodu von Alten, od roku 1721-1748 von Ullersdorf, od 1748-1785 von Haugwitz, od roku 1785 do 1788 von Ohlen. Ostatni właściciele wielkich rodów od 1788 do 1937 von Mutius. Kościół jest budowlą murowaną, tynkowaną, orientowaną. Ma wyodrębnione prezbiterium zamknięte półkoliście, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami i konchowym, ujęte dwiema symetrycznymi, jednokondygnacjowymi przybudówkami. Elewacje prezbiterium zwieńczone gzymsem koronującym. Półstożkowy dach prezbiterium (z sygnaturką) stanowi jed­ną całość z dachem nawy. Krótka nawa zbudowana na rzucie kwadratu, nakryta jest sklepieniem krzyżowym. Elewacje rozwiązano podobnie jak elewacje prezbiterium. Najefektowniej prezentuje się fasada zwieńczona trójkątnym szczytem i rozczłonkowana szerokimi pilastrami. W dwóch bocznych osiach duże nisze z konchą zdobioną muszlą, wypełnione malowanymi na deskach postaciami Św. Anny i Św. Józefa, Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII w. Przy kościele nigdy nie było cmentarza.

  • Kościół w Jeleniowie

 
 
Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.