Jawornica

Dawne nazwy miejscowości

Yawornicz (Jawornicz) (1477), Yawornize (1558), Jawornice, Jaurnize (1560), Jawernig, Jawernigk (1631), Janisch (1747), Ianick, Ianich, Jaernig (ok. 1750), Jauernick (1787, 1865), Jawernig (1778), Jauernig (1816-1945), Jawornica (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Dawna, topograficzna nazwa wsi Yawornicz utworzona została zapewne od słowiańskiego słowa javor (jawor). Do lokalnej tradycji nawiązuje obecna nazwa miejscowości.

Historia wsi i dóbr

Miejscowość wzmiankowana była po raz pierwszy w r. 1477 i należała wówczas do dóbr homolskich. W 1684 r. została przez cesarską komisję alienacyjną sprzedana (wraz z wieloma innymi miejsco­wościami) właścicielom majętności w Szczytnej. Należała do niej do lat czterdziestych XIX w., kiedy to odłączono od niej dobra łężyckie wraz z należącymi do nich wsiami, m.in. z Jawornicą, należącą do parafii w Lewinie.
Stosunki własnościowe w Jawornicy znane są od końca XVI w., kiedy to na dwóch łanach wydzielonych było 10 gospodarstw. Zajmowało je w 1631 r. 7 kmieci i 3 zagrodników. Do 1747 r. wzrosła nieco liczba kmieci (do 10) i znacząco powiększyła się liczba zagrodników i chałupni­ków (do 24). Z kolei w latach 1765-1789 odnotowano we wsi tylko 31-35 gospodarstw zagrodniczych i chałupniczych.
Jawornica była więc niewielką wsią z grupą drobnych kmieci, a później zagrodniczo-chałupniczą, głównie rolniczą. W 1765 r. znaczna część ludności (22 osoby z rodzi­nami) utrzymywała się z rzemiosła. Podobnie przedstawiała się sytuacja ok. r. 1789, kiedy to w Jawornicy działali tkacze pracujący na 23 krosnach. Okres szybkiego rozwoju płóciennictwa za­kończył się jednak na początku XIX w. Mimo to w 1 połowie tego stulecia nadal działali w Jaworni­cy tkacze, użytkujący już 49 krosien lnianych. Tkactwo było więc podstawą bytu ludności Jawornicy. Ponadto we wsi znajdowały się dwa młyny. Liczba mieszkańców wsi systematycznie wzrastała do 1867 r., kiedy to osiągnęła największy swój poziom (299 osób). Później miał miejsce powolny spadek liczby ludności wsi. Mimo tego, że przez Jawornicę przebiegał popularny szlak turystyczny z Lewina na Orlicę przez Kozią Halę, miejscowość nie stała się wsią turystyczną. W okolicach wsi znajdują się niewielkie złoża hematytów.

Układ przestrzenny wsi

Jawornica położona przy lokalnej drodze z Lewina ku przełęczy Polskie Wrota, oddzielają­cej Wzgórza Lewińskie od Gór Orlickich i Bystrzyckich rozlokowana jest na terenie Wzgórz Lewińskich, w malowniczej dolinie potoku Jaworniczki, i na wysokości około 590-650 m n.p.m. Zachowały się relikty zabudowań wsi skupione w zachodniej, płytszej części doliny potoku, jak i w jej partii środkowej.
Około połowy XVIII w. Jawornica o układzie łańcuchowym była dużą wsią ze zwartym i jednolitym siedliskiem. Osią układu była droga z Lewina do Podgórza w Górach Bystrzyckich, położonego na południe od Dusznik. Około 1865 r. wykształcony już był obecny, zasadniczy układ dróg, a wieś zachowała swój dawny układ łańcuchowy. Siedlisko wsi było nadal zwarte. W końcówce XIX w. układ przestrzenny Jawornicy został wzbogacony elementami układu wielodrożnego, a siedlisko uległo rozczłonkowaniu. Mimo to Jawornica tworzyła jeden zespół osadniczy ze swą kolonią Jaworniczką, przysiółkiem Jerzykowicami Małymi i wsią Zim­ne Wody. Obecnie ze względu na zniszczenie niemal całej zabudowy wsi dawny jej układ nie jest czytelny. Jedynie z układu istniejących budynków można wnioskować, że zabudowa skupio­na była zarówno blisko dna doliny, jak i na wysokim, stromym grzbiecie Wzgórz Lewińskich, wydzielających dolinę Jaworniczki od południa.

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. zabudowa wsi była zróżnicowana, a około 1865 r. domino­wały skromne budynki sytuowane kalenicowo względem wiejskich dróg. Zabudowa wsi prak­tycznie już nie istnieje. Zachowały się tylko kaplica na zachodnim krańcu Jawornicy i parę skromnych, jednokondygnacyjnych domów nakrytych dachami dwuspadowymi. Jeden tylko bu­dynek nr 1 ma dwie kondygnacje.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych

Kaplica w Jawornicy została wzniesiona w 1714r. za czasów proboszcza lewińskiego Heinricha Erasmusa Siegel dla upamiętnienia zarazy, która nawiedziła wieś w 1713r. Fundatorami kaplicy byli mieszkańcy Jawornicy Melchior Tautz i Dawid Walke. Kaplica powstała na planie wydłużonego prostokąta z absydą zamkniętą odcinkiem koła. Interesujący jest fakt, że kaplica ta, pomimo iż niewielka posiada prezbiterium, które jest nieznacznie poszerzone w stosunku do nawy.
Z 1736r. pochodzi zapis darowania 50 guldenów na rzecz kaplicy uczyniony przez Kaspara Ernera i w tym czasie zapewne powstał barokowy wystrój kaplicy. Kaplica była określana jako Betkapelle (kaplica modlitewna) lub Pestkapelle (upamiętniająca zarazę).
Pomimo licznych restauracji i przebudowań kaplica reprezentuje w swoim zasadniczym zrębie cechy architektury barokowej.

no images were found

Kaplica w Jawornicy - widok na zewnatrz

8 Zdjęć

Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.