Kocioł

Dawne nazwy miejscowości

Kuleli (1509), Kottl (1530), Kittel (1631), Kuttel (1747-1945), Kocioł (po 1945),

Etymologia nazwy wsi

Według Madera dawna, topograficzna nazwa wsi utworzona została zapewne od czeskiego słowa kotel (kocioł), odnoszącego się do założenia wsi w głębokiej dolinie. Podobną sugestię przyjęli polscy etymolodzy, ale uznali, że nazwa wsi powstała przez regularną substytucję pol­skiego słowa kocioł. Wysunęli też przypuszczenie, iż nazwa miejscowości mogła mieć charakter patronimiczny i wywodzić się od nazwy osobowej Kotel.

Historia wsi i dóbr

W latach 1509 i 1530 r. na miejscu obecnej wsi znajdował się folwark dóbr królewskich na­zywany Kutell, Kottl , należący do dóbr homolskich. Przy ich rozwiązywaniu w końcu XVI w. folwark (wraz z przywilejami) odkupił w 1596 r. burmistrz Lewina Kłodzkiego Stanke. Później majętność tę (z domem mieszkalnym) przejął syn jego Adam Stanke, który odstąpił ją lewińskiemu mieszczaninowi Georgowi Straube. Ten z kolei sprzedał je cesarskiej izbie skarbowej w Kłodzku. Jej przedstawiciele rozparcelowali folwark ok. 1660 r., na terenie którego powstała nowa wieś. W 1684 r. od cesarskiej komisji alienacyjnej kupił ją magistrat miasta Lewina. Ko­cioł należał do miasta jeszcze w poł. XIX w. i wchodził w skład lewińskiej parafii. Na północ od wsi, nie wiadomo kiedy, powstała nowa jej część o nazwie Plauze utworzona od czeskiego słowa pluca (płuca).
W 1660 r. wydzielono z obszaru dawnego folwarku i przynależnych doń gruntów 14 parcel osadniczych przeznaczonych dla drobnych kmieci. Do lat czterdziestych XVIII w. wieś nie po­większyła się, gdyż w 1747 r. odnotowano tylko 15 zagrodników. Z kolei w r. 1765 wzmianko­wano 1 kmiecia (drobnego), 13 ludzi wolnych (zagrodników wolnych od pańszczyzny) oraz 4 chałupników i komorników. I w końcu w 1789 r. wieś zamieszkiwało 17 zagrodników i chałup­ników. Miejscowość mieściła się zasadniczo w granicach zakreślonych ok. r. 1660.
Była niewielka. Jej mieszkańcy ok. poł. XVIII w. zajmowali się uprawą roli, przędzeniem, eksploatacją złóż surowców mineralnych (na małą skalę) i młynarstwem. W 1765 r. chałupnicy i spora część zagrodników (14 osób), trudniła się rzemiosłem, a w XVIII stuleciu – tkac­twem. Użytkowano 15 krosien, z czego wynika, że utrzymywała się w ten sposób znaczna część ludności wsi. Mimo upadku wielkiego handlu płótnem na początku XIX w. pozostał dla tkaczy nadal rynek wewnętrzny. W Kotle produkowano w 1 poł. XIX w. wyroby bawełniane (na 10 kro­snach), wyroby płócienne (na 3 krosnach) oraz lniarskie (na 15 krosnach). Tak więc w porówna­niu z końcem XVIII w. liczba warsztatów wzrosła niemal dwukrotnie. Może było to związane z faktem, że założono wówczas we wsi duży warsztat tkacki. Ponadto funkcjonowały w Kotle farbiarnia i magiel. Do 1845 r. wzrastała liczba mieszkańców Kotła, osiągając najwyższy swój poziom (105 osób). Później miał miejsce powolny spadek liczby ludności wsi.
W 1 poł. XX w. źródła utrzymania mieszkańców Kotła były zróżnicowane. I tak w okresie międzywojennym z rzemiosłem i usługami trudniły się (wraz z rodzinami) 2 osoby. Inne rodziny utrzymywały się z obsługi ruchu turystycznego, handlu. We wsi mieszkali urzędnicy lokalnego urzędu celnego oraz właściciele domów (1) i parcel (11).
W Kotle położonym na trakcie z Lewina do czeskiego miasta Oleśnice w Orlyckych Horach znajdowało się przejście graniczne z urzędem celnym. Miejscowość odwiedzali tez kuracjusze z Dusznik oraz Kudowy Zdroju udający się do znajdującej się nieopodal za granicą znakomitej czeskiej gospody i do Oleśnic, modnego wówczas uzdrowiska.

Układ przestrzenny wsi

Kocioł położony jest przy lokalnej drodze z Lewina Kłodzkiego do czeskiego miasteczka Dolni Oleśnice w Orlickych Horach. Wieś rozlokowana została w południowej części Wzgórz Lewińskich (na ich styku z Orlickimi Górami), w dolinie potoku, dopływu Bystrej, wzdłuż której prowadzi droga ku przejściu granicznemu. Dolina ta, wznosząca się ku przełęczy rozdziela pa­smo Wzgórz Lewińskich z Pańską Górą i Kościelną Górą (od wschodu) i Taszowskie Górki (od zachodu). Wieś rozlokowana jest na wysokości około 460-510 m n.p.m., a jej nieliczne zabudowania skupione są w okolicy rozwidlenia dróg do Taszowa i ku przejściu granicznemu. Miej­scowość otaczają głównie użytki rolne oraz lasy regla dolnego, porastające wzniesienia. Okolice Kotła są bardzo malownicze.
Około 1865 r. wykształcił się już obecny, zasadniczy układ dróg. Stara część wsi za­chowała swój dawny układ łańcuchowy. Jej siedlisko było wówczas znacznie zredukowane do parcel z zagrodami. Do 1865 r. powstała też nowa część miejscowości, położona na wschodnim stoku wzniesienia należącego do Taszowskich Górek i usytuowanego na zachód od wsi. Ta nowa partia Kotła miała układ rozproszony, z rozczłonkowanym siedliskiem, na którym znajdowały się skupiska domostw. Tak przedstawiający się układ przestrzenny wsi przekształcił się w końcu XIX w. w układ wielodrożny.

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. zabudowa wsi była bardziej zagęszczona, a około 1865 r. – znacznie rozproszona, tworzona głównie przez skromne budynki sytuowane zasadniczo kalenicowo wzglę­dem wiejskich dróg. Zachowana do dziś zabudowa wsi powstała w XIX w. i w okresie między­wojennym. Współcześnie uległa znacznemu zniszczeniu. Reprezentują ją obecnie interesujące, drewniano-murowane domy mieszkalno-gospodarcze nr 3 ( z dachem naczółkowym) i 4 (z da­chem dwuspadowym), oraz dwa budynki Straży Granicznej (Grenzschutz), nr 8 i 8a, z lat trzydziestych XX w. Są one zbudowane według jednego projektu i zbliżone, pod względem ujęcia bryły do podobnego budynku w Taszowie użytko­wanego teraz jako ośrodek kolonijny. Oba budynki w Kotle są nieco skrom­niejsze.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych
 

Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.