Krzyżanów

Dawne nazwy miejscowości

Krzizanow (1477, 1641), Krissenaw (1560), Krischney (1606), Krzischenaw (1602), Krtzi-schnaw, Krischena, Krzischena, Crzizenaw, Krziznau, Dorff Krzischnau (1631), Krziszchenaw, Krizischenaw, Krzizschischenaw, Krtzischaw, Krizischenauw, Klein Tschisnau (1747), Krzisch-ney (1765, 1789), Kirschischney (1778), Gross Krzischney, Tschischney (1816), Krzischnei (1857, 1880-1930), Kreuzdorf (1930-1945), Krzyżanów (po 1945).

Etymologia nazwy wsi

Historyczna nazwa wsi pojawiała się w dokumentach w dwóch zasadniczych wersjach, z końcówkami ,,-ow” lub ,,-ey (ei)”. Druga z nich, to typowo czeska końcówka występująca w innych nazwach miejscowości w okolicach Lewina Kłodzkiego, Kudowy (Lschney, Tschischney, Strausseney, Blasewej (~oy) i czeskiego Nachodu. Wersje nazw z jedną lub drugą końców­ką występowały równolegle w XVI, XVIII i XIX w.
Dlatego też niemieccy historycy i etymolodzy przedstawiali różną genezę nazwy wsi. I tak Klemenz odnosząc się do nazwy Krzizanow przypuszczał, że mogła ona mieć charakter patroni-miczny i wywodzić się od czeskiej nazwy osobowej Kriźan (+ow). Zdecydowanie odrzucał po­chodzenie miana wsi od rzeczownika kriz. Na taką genezę wskazał natomiast Mader, wywodząc topograficzną nazwę Krzischney od Krizanoy. Tą drogą poszedł też Albert, przedstawiając zasadność zmiany starej nazwy Krzischney na nową Kreuzdorf. Polscy etymolodzy przyjęli etymologię zaproponowaną przez Klemenza. Obecna nazwa miejscowości odnosi się do lokalnej tradycji.

Historia wsi i dóbr

Krzyżanów wzmiankowany był po raz pierwszy w r. 1477 i należał wówczas do dóbr ho-molskich. Na jej terenie przed 1606 r. znajdował się folwark lub dobra Frauleingut. Włości te położone w północnej części wsi tworzone były przez grunty ujmujące od wschodu i zachodu główną ulicę wiejską. Najpierw rozparcelowano na działki dla kmieci i zagrodników wschodnią część dóbr, a zachodnią przekształcono później na dobra kmiece. W 1684 r. Krzyżanów został zakupiony od cesarskiej komisji alienacyjnej przez magistrat miasta Lewina. W ramach dóbr miejskich wieś znajdowała się jeszcze ok. poł. XIX w. Należała do parafii w Lewinie.
W pierwszych latach XVII w. Krzyżanów był niewielką wsią kmiecią, zamieszkiwaną przez 7 kmieci i 3 chałupników.
W czasie wojny trzydziestoletniej ominęły go większe zniszczenia. Do r. 1747 liczba kmieci zmalała do 4, a wzrosła ilość zagrodników do 10. W dwa­dzieścia lat później zmniejszyła się liczba zagrodników do 3. Mieszkało natomiast w Krzyżanowie 7 chałupników i komorników, przedstawicieli najuboższych warstw ludności wiejskiej. Po­dobnie sytuacja wyglądała w 1789 r., kiedy to wymieniono 3 kmieci oraz 14 zagrodników i chałupników. Miejscowość była więc niewielka.
Od poł. XVIII w., w okresie, gdy wieś była wła­snością Lewina, jej mieszkańcy zajmowali się głównie wyrębem lasu, spławianiem drewna i świadczyli prace na rzecz miasta. Ok. 1765 r. rzemiosłem zajmowali się nieliczni. Dopiero pod koniec XVIII w było we wsi 9 tkaczy, że rzemiosłem tym trudniła się połowa jej ludności. Po zakończeniu gwałtownego rozwoju płóciennictwa na początku XIX w w Krzyżanowie nadal rozwijało się tkactwo, ale produkowano głównie wyroby bawełniane. W r. 1830 odnotowano we wsi 20 krosien, a w 1845 – 82. Tak więc tkactwem trudnili się wówczas wszy­scy mieszkańcy Krzyżanowa. Nie funkcjonował we wsi lokalny przemysł. Od końca XVIII w do r. 1845 nie następował wzrost liczby mieszkańców Krzyżanowa, a znaczny jej przyrost miał miejsce w latach 1845-1867. Największy swój poziom liczba ludności wsi osiągnęła ok. 1871 r. (162 osoby). Później nastąpił regres. W okresie międzywojennym zmieniła się struktura zawo­dowa ludności Krzyżanowa oraz środki jej utrzymania. Być może z rolnictwa utrzymywali się właściciel dóbr kmiecych i zagrodnik. Z rzemiosła i usług żyło (wraz z rodzinami) 5 osób, w tym 4 tkaczy. Prowadził swoją działalność kupiec. Ponadto wieś zamieszkiwali właściciele dóbr, par­cel, rentierzy i urzędnicy. Krzyżanów nie stał się nigdy miejscowością letniskową i turystyczną.

Układ przestrzenny wsi

Wieś rozlokowana jest na wysokości około 480-500 m n.p.m., a jej zabudowania skupione są w środkowej, górnej i południowej części doliny potoku. Miejscowość otaczają głównie użytki rolne.
Około połowy XVIII wieku Krzyżanów o układzie łańcuchowym miał zasięg taki jak obec­nie, a jego siedlisko było zwarte i jednolite. Osią układu była droga z Lewina do Taszowa, po-prowadzona wzdłuż potoku. Około 1865 r. wykształcony już był obecny, zasadniczy układ dróg, w ramach dawnego układu łańcuchowego.

Zabudowa wsi

W poł. XVIII w. zabudowa wsi była zróżnicowana i zagęszczona. Na mapie z 1865 r. przedstawiono ją już jako rozproszoną. W końcu XIX w. obok nielicznych okazałych zagród w czworobok (także na stokach wzniesień) występowały głównie skromne budynki. Zabudowa ta powstała w XIX w. współcześnie uległa zniszczeniu tylko w małym stopniu. Zachowały się dawne zagrody w czworobok, w tym jedna nr 2 (dawniej nr 6) z murowaną bramą.
We wsi znajdują się nieliczne kapliczki i krzyże przydrożne. Kamienny, krucyfiks z 1910 r. stoi naprzeciw domu nr 3. Flankują go dwie lipy szerokolistne.

Tabelaryczne zestawienie danych statystycznych
 

 
Informacje zaczerpnięte z:
Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego we Wrocławiu.
Studium środowiska kulturowego gminy Lewin Kłodzki woj. Wałbrzyskie, tom II, miejscowości.
Iwona Rybka-Ceglecka – historia
Maria Boguszewicz i Donata Wiśniewska – archeologia
Anna Ornatek – plansze
Wrocław 1998r.